املولو آکین اوجو (Omololu Akin-Ojo) فیزیکدان امیدوار است به عنوان مدیر و بنیانگذار یک موسسه تحقیقات بنیادی جدید در رواندا، بتواند جلوی فرار مغزها از آفریقا را بگیرد.
امولولو آکین اوجو همیشه برای رفتن به آمریکا بی‌رغبت بود. به گفته‌ی خودش: “من فکر می‌کردم می‌توانم همین‌جا در آفریقا خیلی از کارها را انجام بدهم، اما متاسفانه اشتباه می‌کردم!”
آکین اوجو در زمان دانشجویی در اواخر دهه ۱۹۹۰در کشور خود نیجریه، بدون این که هیچ وقت امکان وارد کردن آنها به کامپیوتر را داشته باشد یاد گرفته بود کدهای برنامه‌نویسی را با دست بنویسد. پدرش که از این محدودیت‌ها آگاه بود، او را تشویق کرد تا برای تحصیل در مقطع دکترا در خارج از کشور اقدام کند. اوجو در حین مطالعه‌ی فیزیک ماده چگال در دانشگاه دلاویر، به شکاف عمیق فرصت‌های آموزشی و تحقیقاتی بین نیجریه و ایالات‌متحده پی برد.
در این زمان بود که او تصمیم گرفت فرار مغزها را از آفریقا ریشه‌کن کند. اگرچه ۱۴ سال بعدش را هم در آمریکا و اروپا کار کرد، اما می‌گوید: “من همیشه می‌دانستم که به آفریقا باز خواهم گشت.” او فیزیک نظری را انتخاب کرد تا کمبود وسایل و امکانات آزمایشگاهی تحقیقاتش را معطل نکند.
در سال ۲۰۱۲، آکین اوجو استادیار دانشگاه علم و تکنولوژی نیجریه شد. و حالا به عنوان رییس و بنیانگذار موسسه EAIFR در رواندا، در حال ایجاد یک قطب بین‌المللی تحقیقات پیشرفته برای شروع در زمینه فیزیک نظری است.
موسسه EAIFR (موسسه تحقیقات بنیادی آفریقای شرقی) که در سال ۲۰۱۸ افتتاح شد، در دانشگاه علوم و تکنولوژی رواندا در کیگالی (Kigali) پایتخت این کشور واقع شده‌است. ساختمان این دانشگاه که قبلا یک دانشکده نظامی بود پس از نسل‌کشی ویرانگر رواندا در سال ۱۹۹۴ (داستان مفصل نسل‌کشی رواندا را در اپیزود ۱۴ چنل بی تعریف کردیم)، به یک موسسه علوم و فن‌آوری پیشرفته در زمینه‌ی آموزش عالی تبدیل شده است. پل کاگامه (Paul Kagam) که از آن زمان تا کنون کشور را به شیوه‌ای استبدادی اداره می‌کند، علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات را پایه و اساس توسعه کشور قرار داده است. دولت قصد دارد تا ۹۰ درصد از بورسیه‌ها را تا پایان این دهه به دانشجویان رشته‌های پایه بدهد، و این بودجه به عنوان بخشی از طرح چشم‌انداز ملتی با سواد علمی بالا به موسسه EAIFR داده می‌شود.
راهروهای نظافت‌شده‌ی موسسه و اتاق‌های سمینار آن ساکت و خاموش هستند، و هنوز افتتاح نشده‌اند. این سازمان هنوز در حال رشد است و تنها یک سوم ظرفیت دانشجویان دوره لیسانس خود را ثبت‌نام کرده و نیمی از تعداد کارکنان آکادمیک هدف آن استخدام شده‌اند. اما همین حالا هم جلسات و کارگاه‌های منظمی در آن برگزار می‌شود و به سرعت در حال تبدیل به مرکزی مهم می‌شود که دانشمندان سراسر جهان برای ملاقات و همکاری با یکدیگر به آن سفر می‌کنند.
در طول سه ساعت زمان این مصاحبه که ما با آکین در دفترش پشت میز شلوغ او در کنار نقشه‌ای از آفریقا نشسته بودیم، فیزیک‌دان‌هایی از تانزانیا، آرژانتین، استرالیا و ایران وارد دفتر او شدند. اوجو کت و شلوار شیکی پوشیده بود و درباره‌ی موضوعات مختلفی از ژئوپلیتیک گرفته تا تحقیقات خود حرف زد. تحقیقاتی که بر مدل‌سازی ویژگی‌های فیزیکی سازه‌های اتمی پیچیده تمرکز دارد. بخش‌هایی از گفت‌وگوی شکل مصاحبه داشت و در بخش‌های دیگری مثل یک برنامه‌ی آموزشی اوجو نمودارها و معادلات مربوط به نقاط کوانتومی (کریستال‌های نانو اندازه‌ای که می‌توانند در سلول‌های خورشیدی و طراحی داروهای نوین مفید باشند) را برای ما می‌نوشت. این گفتوگو، خلاصه و ویرایش شده‌است.
موسسه EAIFR بیشتر فیزیکدان‌های نظری را استخدام کرده و کارگاه‌هایی را هم در این زمینه برگزار کرده، مثل کارگاه نظریه نقص‌های کریستال و ماده تاریک، چرا؟
ما EAIFR را تا اندازه‌ی زیادی از روی موسسه همکار ایتالیایی‌مان یعنی مرکز بین‌المللی فیزیک نظری ایتالیا، شبیه‌سازی کردیم. اما چیز دیگری که می‌توانم بگویم این است که فیزیک نظری ارزان‌ترین تحقیقات پیشرفته‌ای‌ست که می‌توان انجام داد. چون برای شروع کار به تجهیزات پیچیده‌ای نیاز ندارید. فقط کاغذ، مداد، مغز و شاید کمی سخت‌افزار کامپیوتری نیاز باشد. بعد اگر کمی پول به دست آوریدید، می‌توانید یک‌سری وسایل آزمایشگاهی بخرید یا یک ردیف کامپیوتر اضافه کنید.
فیزیک نظری را می‌توان تنها برای زیبایی و تناسباتش دنبال کرد، در عین حال می‌توان آن را در عمل هم به کار گرفت. بسیاری از ما از این جنبه وارد این حیطه شدیم که برای حل مشکلی در فناوری یا دنیای واقعی، سعی می‌کنیم از روش‌های نظری استفاده کنیم. شخصا در تحقیقاتم، هر دو کار را انجام داده‌ام.
می‌توانید مثالی بزنید؟
اگر شما به تصویر ماهواره‌ای از جهان در شب نگاه کنید، آمریکا روشن است و اروپا هم همین‌طور، اما آفریقا بیشتر تاریک است. می‌خواهم این تصویر را عوض کنم، تا آفریقا هم روشن شود. برخی از تحقیقاتی که من انجام می‌دهم می‌تواند به تامین انرژی پاک و هیدروژن کمک کند. نیمی از جمعیت جهان همچنان برای پخت‌وپز از سوخت‌های زیستی مانند چوب یا سرگین گاو استفاده می‌کنند. وقتی این‌ها را آتش می‌زنید، برای محیط زیست بد است و مردم مواد بدی را تنفس می‌کنند. اما زمانی که گاز هیدروژن را آتش می‌زنید بخار آب تولید می‌کند که هیچ‌گونه عوارض مضری ندارد.
این چه ربطی به فیزیک نظری دارد؟
برای تولید گاز هیدروژن، باید آب خالص را در حضور یک کاتالیزور به هیدروژن و اکسیژن تجزیه کنید. پلاتین بهترین کاتالیست برای این کار است، اما خیلی گران است. بنابراین می‌توان از روش‌های فیزیک نظری، به خصوص فیزیک ماده چگال و شیمی محاسباتی برای طراحی کاتالیست‌های جدید و ارزان‌تری استفاده کرد.
آب باید به کاتالیست متصل شود، اما پس از وقوع واکنش، محصولات واکنش باید بتوانند کاتالیست را ترک کنند. بنابراین باید به دقت در مورد نوع اتم‌ها و ساختار کاتالیست فکر کنید. طراحی کاتالیست کاملا در حیطه‌ی مکانیک کوانتوم است: پشت کامپیوتر خود می‌نشینید، معادلات را حل کرده و شبیه‌سازی‌ها را انجام می‌دهید.
آیا سوالات پژوهشی که اینجا در EAIFR پرسیده می‌شوند، به طور کلی کاربردهای واقعی بیشتری نسبت به دیگر موسسات تحقیقات بنیادی دارند؟
در EAIFR به دانشمندان اجازه می‌دهیم که روی چیزهای مختلفی که می‌خواهند کار کنند. آنها در این کار آزادی زیادی دارند. در حال حاضر کسی را داریم که روی کیهان‌شناسی فعالیت می‌کند، کسی را داریم که روی پدیده‌شناسی فیزیک انرژی بالا کار می‌کند، دو نفر از ما در فیزیک ماده چگال کار می‌کنیم، و در تلاشیم کسی را برای کار در زمینه ژئوفیزیک هم به موسسه بیاوریم.
بسیاری از دانشجویان آفریقایی علاقه‌مند به حل مشکلاتی هستند که هر روز می‌بینند: فقدان انرژی، کمبود آب تمیز، تغییر اقلیم. من به آنها می‌گویم، شاید شما بتوانید با استفاده از ابزارهای فیزیک نظری با این مشکلات مقابله کنید.
در سطح جهانی، آیا علم از مشکلاتی که آفریقای جنوب صحرا با آن مواجه است غافل است؟
خیلی وقت‌ها اینطور است، اما من انتظار ندارم دولت‌هایی مانند آمریکا پول زیادی را برای مشکلات مردم در آفریقا، اختصاص دهند. من انتظار دارم که دولت‌های آفریقا پول زیادی برای حل مشکلات تاثیرگذار بر مردم خود خرج کنند.
می‌دانید وقتی در آمریکا بودم، همه درباره تحقیقات سرطان صحبت می‌کردند. بنابراین من هم بر روی یک داروی ضد سرطان به نام سیس‌پلاتین (cisplatin) کار کردم. همان ابزاری که برای کار روی سیس‌پلاتین استفاده می‌شود می‌تواند برای کار با داروهای مرتبط با بیماری‌های استوایی فراموش‌شده هم مورد استفاده قرار گیرد. حالا که به آفریقا برگشتم، به مشکلاتی که مردم اینجا با آن درگیرند (مثل مشکلات مربوط به مقاومت انتی بیوتیک یا بیماری سل) فکر می‌کنم. خوب می‌شد اگر دولت‌های آفریقایی این مسائل را درک می‌کردند و سرمایه‌ی بیشتری در علم هزینه می‌کردند اما فکر نمی‌کنم آنها به اندازه‌ی من این سرمایه‌گذاری را ضروری تلقی کنند مگر اینکه مثل ابولا مشکل به یک بحران تبدیل شود.
آیا دانشجویان شما به مسائل تحقیقی انتزاعی‌تر هم علاقمند هستند؟
بله. در مورد کیهان‌شناسی، ذهن انسان همیشه درباره‌ی اینکه از کجا آمده‌ایم و ستارگان از چه چیزی تشکیل شده‌اند کنجکاو بوده است. بنابراین جبری برای انسان وجود دارد و در طبیعت اوست که به این فکر کند که این چیزها چگونه پدید آمده‌اند.
شما این‌ها را دغدغه‌های مشترک انسانی می‌بینید؟
دقیقن، و پیدا کردن راه‌حل روح‌بخش است. اما مطالعه این سوالات – چه در فیزیک ذرات و چه در نظریه ریسمان – در توسعه فرهنگ تفکر علمی بسیار مهم است. ممکن است بپرسیم: “چرا آسمان آبی است؟” و در پاسخ فقط بگوییم: “اوه، چون میلیون‌ها سال است که آبی است!” نه، خوب است که منتقدانه درباره چیزها فکر کنیم. مهارت‌هایی که از تفکر انتقادی یاد می‌گیرید می‌توانند برای مسائلی که مستقیم با دانش مرتبط نیستند (مثل شروع یک کسب‌وکار یا تشخیص اخبار جعلی) هم به‌کار گرفته شوند.
[پیشنهاد خواندن: چطور تصویر یک کشور را عوض کنیم؟ نگاهی به تجربه‌ی گردشگری رواندا و کلمبیا]
شما و موسسه‌تان چگونه این فرهنگ تفکر علمی را توسعه می‌دهید؟
می‌دانید، زمانی که در نیجریه بودم، ما به دنبال کسی از جنوب صحرای آفریقا بودیم تا نظریه‌ی میدان‌های کوانتومی [توصیف نظری تعامل ذرات کوانتومی] را آموزش دهد. من فقط یک نفر را پیدا کردم و او نمی‌توانست بیاید. تصور کنید که در تمام کشورهای جنوب صحرای آفریقا، تنها می‌توانید به یک فرد تکیه کنید تا نظریه میدان کوانتومی را آموزش دهد. این دیوانه‌کننده است.
من باید به آفریقا برمی‌گشتم تا به توسعه این نوع از تحقیقات و ایجاد ظرفیت علمی در آفریقا کمک کنم. و در EAIFR دقیقا سعی می‌کنم همین کار را انجام دهم. درمورد دانشجویانمان، در سال اول، با اصلاح دوره‌ی لیسانس، سعی می‌کنیم آنها را به سطح بسیار بالاتری برسانیم. ما به آنها چیزهای مشابه آنچه که در ایالات متحده آموزش داده می‌شود، یاد می‌دهیم. خوشحالم از اینکه می‌توانم نسل بعدی دانشمندان را تحت تاثیر قرار دهیم و به آنها آموزش دهیم تا عمیق‌تر فکر کنند.
در EAIFR دانشجویان فارغ‌التحصیل ما و همچنین استادان از سرتاسر آفریقا با افرادی از دیگر نقاط جهان در ارتباط هستند. در کارگاه‌ها ما افرادی از اوگاندا، کنیا، تانزانیا، مراکش، سودان، کامرون، بنین، غنا، کنگو، بروندی، اتیوپی داشته‌ایم، همین‌طور از نیم‌کره شمالی جهان، آمریکا، بلژیک، فرانسه و بریتانیا. همچنین قرار است بخش فیزیک پرانرژی ما با برنامه تلسکوپ‌های «آرایه کیلومتر مربعی» (SKA) آفریقای جنوبی و استرالیا مرتبط شود.
چرا رواندا مکان خوبی برای مراکزی از این قبیل است؟
من باید دولت رواندا را تحسین کنم. آنها کشور را در مسیر توسعه‌ی خوبی قرار داده‌اند. بسیاری از مردم می‌خواهند به رواندا بیایند، حتی آن‌هایی که پیش‌تر به آفریقا نرفته‌اند. آمدن به اینجا خیلی ساده است. از سال ۲۰۱۸ رواندا به اتباع همه کشورها ویزای فرودگاهی می‌دهد. به راحتی می‌توانید چمدانتان را ببندید و بیایید.
چیز دیگری که در مورد رواندا وجود دارد این است که بسیار امن است. زمانی که در سال ۲۰۱۴ در نیجریه بودم، قرار بود یک کارگاه آموزشی داشته باشم. همه‌چیز برنامه‌ریزی شده‌بود، تا اینکه یک انفجار رخ داد. و دو هفته بعد، یک بمب دیگر منفجر شد. بنابراین ما مجبور شدیم تا کارگاه را به آفریقای جنوبی منتقل کنیم.
بر عکسش چه‌طور است؟ آیا محققان آفریقایی به آسانی می‌توانند برای کارگاه‌ها و کنفرانس‌ها به آمریکا یا اروپا سفر کنند؟
این کار کمی چالش برانگیز است، چون آنها باید ثابت کنند که به قصد ماندن آنجا نمی‌روند. چند نفر را می‌شناسم که رد شدند. یکی از چیزهایی که ما امیدواریم با این موسسه انجام دهیم، ارائه‌ی یک مکان برای این جلسات است. اگر بخواهید به آمریکا یا اروپا بروید و آنها به شما ویزا نمی‌دهند، بسیار خوب، نگران نباشید، ما دانشمندان آنها را به اینجا می‌آوریم.
می‌توان در اینترنت با هم همکاری کرد، اما به همان اندازه که علم عینی است، همکاری با یک نفر دیگر عینی نیست. باید فرد را رو در رو ملاقات کنید رابطه‌ای شخصی برقرار کنید. اگر به یک دانشمندانی تصادفی در آمریکا نامه بنویسم و بگویم خیلی دوست دارم با شما کار کنم، شاید ۱۰ درصد جواب بدهند.
چالش‌های خاص انجام تحقیقات بنیادین در جنوب صحرای آفریقا کدامند؟
بدست آوردن نشریه‌ها کار آسانی نیست. به علاوه بار عظیم آموزشی هم هست. خوشبختانه در EAIFR اینطور نیست، اما در آفریقا به طور کلی فعالیت‌های آموزشی زمان کمی برای تحقیق باقی می‌گذارد. بهتر بود اگر اینترنت سریع‌تری و توان محاسباتی بالاتری می‌داشتیم. اما در کنار این‌ها من فکر می‌کنم آفریقایی‌ها باید به تحقیقاتی فکر کنند که می‌توانیم حتی با کامپیوترهایی که فعلا در دسترس داریم هم، انجامشان دهیم.
پل دیراک (Paul Dirac) در سال ۱۹۲۹ نوشت که همه معادلات حاکم بر شیمی و بیشتر فیزیک کشف شده است. تنها مشکل این است که حل دقیق این معادلات دشوار است و بنابراین ما باید به روش‌های تقریبی و عملی برای حل آنها فکر کنیم تا توانیم خروجی‌های موردنیازمان از آنها را بدون محاسبات بسیار بیابیم. من خیلی این جملات را دوست دارم و دارم سعی می‌کنم همین کار را بکنم.
در زمان دیراک، آنها با سیستم‌های ۳ یا ۴ اتمی سر و کار داشتند. حالا افراد می‌خواهند قادر به انجام محاسبات برای DNA و برای سیستم‌هایی باشند که ممکن است میلیون‌ها اتم داشته باشند. نمی‌توانید از دقیق‌ترین روش‌ها استفاده کنید چون محاسبات طولانی‌تر از طول عمر شما خواهد بود. پس باید دنبال راه‌های ساده‌تر و زیرکانه‌تری برای حل مسائل باشید. تمام فیزیک‌دان‌ها با این مشکل بزرگ‌شدن مقیاس محاسبات مواجه هستند، اما برای ما در آفریقا این مساله حادتر است. در جایی که منابع محاسبات کامپیوتری کمتری وجود دارند، این روش‌ها دارای اهمیت مضاعفی هستند.
[پیشنهاد دیدن: نگاره‌های آشتی؛ عکس‌های پیتر هوگو از رواندا بیست سال بعد از نسل‌کشی]
وقتی در نیجریه بزرگ می‌شدید اولین‌بار چطور به فیزیک علاقمند شدید؟
در نیجریه، بسیاری از خانواده‌ها می‌خواهند بچه‌هایشان دکتر، وکیل و مهندس باشند. خوب، پدرم یک فیزیکدان است. بنابراین هر بار که صبح از خواب بیدار شدم او را پشت میزش می‌دیدم در حال مطالعه می‌دیدم و از او می‌پرسیدم: آیا می‌توانم دستیار شما باشم؟ دیدن یک آدم منظم در حال کار کردن با این روش خوب بود. بعدها پدرم دانشجوی دکترایی داشت که خیلی با من مهربان بود و خیلی تشویقم می‌کرد.
شما برای تحصیلات عالی به آمریکا رفتید. حالا، به عنوان یک استاد که نیاز به دانشجویانی در سطح تحصیلات عالی دارد، آیا به نظرتان حفظ بهترین دانشجویان در اینجا سخت نیست؟
بگذارید با شما صادق باشم، با این مسئله دست‌وپنجه نرم می‌کنم. می‌خواهم که دانشجویان خوب اینجا بمانند و با من کار کنند، اما در عین حالمی‌خ واهم که دانشجویان من زندگی خوبی داشته باشند و بتوانند تحقیقات خوبی با افراد دیگر انجام دهند. خب، چکار باید بکنم؟
من به آنها نمی‌گویم: “نرو”. برایشان توصیه‌نامه می‌نویسم. برای آنها بهترین‌ها را می‌خواهم. چیزی که من به آن امید دارم این است که در دراز مدت برخی برمی‌گردند. مثل خود من برگشتم، نه؟
و فکر می‌کنید EAFIR دانشمندان بیشتری را تشویق به بازگشت، یا دانشجویان بیشتری را تشویق به ماندن در آفریقا می‌کند؟
هنوز نه. ما داریم تلاش می‌کنیم، اما هنوز نه.
کشورهای آفریقایی هنوز مشکل فرار مغزها دارند. اولین قدم (کاری که ما در حال انجامش هستیم) این است که یک ساختار گردش نخبگان داشته باشیم. ما می‌خواهیم از میان افرادی که به کشورهای توسعه‌یافته رفته‌اند، بهترین‌هایشان برگردند و اینجا به افراد آموزش دهند. ظرف ده سال من فکر می‌کنم که ما هم‌سطح ICTP در ایتالیا خواهیم شد. و با گذشت زمان، کیفیت کاری که انجام می‌دهیم مثل هر نقطه‌ای در دنیا خواهد شد.
غلط املایی
عین حالمی‌خ واهم